नेपाली समाज, संस्कृति, र राजनीतिमा सत्यवती बजाईको नाम ठूलो महत्त्व राख्छ। उनको जीवन, संघर्ष, र दर्शनले न केवल महिला अधिकारको आन्दोलनलाई बलियो बनायो, तर उनले समाजमा व्याप्त असमानतालाई चुनौती दिएर एउटा नयाँ मार्ग प्रशस्त गरिन्। यस लेखमा हामी सत्यवती बजाईको दर्शन, उनको योगदान, र उनको विचारले आजको नेपाली समाजलाई कसरी प्रभावित गरिरहेछ भन्ने बारेमा यथार्थपरक रूपमा छलफल गर्नेछौं।
सत्यवती बजाई: संक्षिप्त जीवनी
सत्यवती बजाई (१९२० - १९९९) नेपाली महिला अधिकारकर्मी, लेखिका, र समाजसुधारक थिइन्। उनको जन्म पाल्पा जिल्लामा भएको थियो। उनले आफ्नो जीवन महिला शिक्षा, जातीय भेदभाव, र राजनीतिक सहभागिताको लागि समर्पित गरिन्।
प्रमुख योगदानहरू:
- महिला शिक्षाको अग्रदूत – सत्यवतीले महिलाहरूलाई शिक्षित बनाउन अथक प्रयास गरिन्। उनको प्रयासले धेरै युवतीहरूलाई स्कूल जान प्रेरित गर्यो।
- जातीय भेदभाव विरुद्ध आवाज – उनी नेपालको ठक्करी समुदायबाट आएकी थिइन्, जसले गर्दा उनले जातीय असमानताको सीधा अनुभव गरिन्। उनले यसलाई चुनौती दिने काम गरिन्।
- राजनीतिक सहभागिता – १९५० को दशकमा उनी नेपाली कांग्रेससँग जोडिइन् र महिलाहरूको राजनीतिक प्रतिनिधित्व बढाउन लागि पर्ने।
सत्यवती बजाईको दर्शन
सत्यवती बजाईको दर्शनलाई तीन प्रमुख सिद्धान्तमा विभाजन गर्न सकिन्छ:
1. शिक्षा नै स्वतन्त्रताको आधार
सत्यवतीको मान्यता थियो कि "महिलाहरू शिक्षित भएमात्र समानताको लडाइँ जित्न सक्छन्।" उनले देखेकी थिइन् कि अशिक्षित महिलाहरू आर्थिक, सामाजिक, र राजनीतिक रूपमा पछाडि पर्छन्।
तथ्याङ्क:
१९५० को दशकमा नेपालमा महिला साक्षरता दर २% भन्दा कम थियो। (स्रोत: नेपाल सरकारको जनगणना)
सत्यवतीले आफ्नो प्रयासले पाल्पा र तनहुँमा महिला साक्षरता अभियान सुरु गरिन्, जसले गर्दा यी क्षेत्रहरूमा साक्षरतामा उल्लेखनीय वृद्धि भयो।
2. जात, वर्ग, र लिङ्गको अन्तर विरुद्ध संघर्ष
उनको दर्शनले "समानतामा आधारित समाज" लाई बढावा दिन्थ्यो। उनले जातीय भेदभावलाई नकारेर आफ्नो समुदायभित्रै परिवर्तन ल्याउन प्रयास गरिन्।
केस स्टडी:
ठक्करी समुदायमा महिलाहरूलाई शिक्षा दिन निषेध गरिन्थ्यो। सत्यवतीले आफ्नै परिवारलाई सम्झाएर आफ्नी छोरीहरूलाई स्कूल पठाउन सफल भइन्।
उनले आफ्नो लेखन मार्फत (जस्तै "हाम्रो समाज र हामी") जातीय र लैङ्गिक असमानतालाई उजागर गरिन्।
3. राजनीतिक सशक्तिकरण
सत्यवतीको विश्वास थियो कि "महिलाहरूले राजनीतिक निर्णय प्रक्रियामा सहभागी हुनुपर्छ।" उनी नेपाली कांग्रेसकी सक्रिय कार्यकर्ता बनेर महिलाहरूलाई राजनीतिमा सहभागी बनाउने प्रयास गरिन्।
तथ्य:
१९५९ को निर्वाचनमा महिलाहरूको मतदान दर १५% थियो। सत्यवतीको अभियानले यसलाई बढाउन मद्दत गर्यो। (स्रोत: नेपाल इलेक्शन कमिशन)
सत्यवती बजाईको विरासत: आजसम्म प्रासंगिक
सत्यवती बजाईको विचार आज पनि प्रासंगिक छ।
1. महिला साक्षरता रोजगारीमा प्रभाव
२०२१ को जनगणना अनुसार, नेपालमा महिला साक्षरता दर ७२% पुगेको छ। (स्रोत: CBS नेपाल)
तर, महिला रोजगारी दर २६% मात्र छ, जसले शिक्षा र आर्थिक स्वतन्त्रताको अन्तराल देखाउँछ।
2. जातीय असमानता अझै पनि कायम
आज पनि दलित र मध्यपहाडी जातिहरूमा शिक्षा र स्वास्थ्यमा ठूलो अन्तर छ।
सत्यवतीको दर्शनले यसलाई परिवर्तन गर्न आवश्यकता देखाउँछ।
3. राजनीतिमा महिला प्रतिनिधित्व
२०२३ को संसदमा महिला प्रतिनिधित्व ३३% छ, तर निर्णय स्तरमा अझै पनि पुरुष प्रधानता छ।
हामीले सत्यवतीबाट के सिक्न सक्छौं?
सत्यवती बजाईको जीवनले हामीलाई के सिकाउँछ?
- शिक्षा नै परिवर्तनको मूल हो – महिला सशक्तिकरण शिक्षाबिना असम्भव छ।
- भेदभाव विरुद्ध आवाज उठाउनु जरुरी छ – चाहे जात होस् वा लिङ्ग, असमानतालाई चुनौती दिनुपर्छ।
- राजनीतिक सहभागिता बढाउनुपर्छ – महिलाहरूले नीति निर्माणमा सहभागी हुनुपर्छ।
सत्यवती बजाईको दर्शन केवल इतिहासको पृष्ठभूमि होइन, यो नेपाली समाजको भविष्य निर्माणको आधार हो। उनको संघर्ष र विचारलाई अझै धेरैले अपनाउन बाँकी छ।
तपाईंले सत्यवती बजाईको दर्शनबाट कस्तो प्रेरणा लिनुभयो? तल कमेन्ट गर्न नभुल्नुहोस्!
